جزیره قشم، با جاذبه‌های طبیعی بی‌نظیر مانند جنگل‌های حرا، دره ستارگان، و ژئوپارک جهانی، تنها به طبیعتش محدود نمی‌شود؛ این جزیره با موسیقی و رقص‌های محلی غنی، ریتمی خاص به زندگی مردم بومی بخشیده است. موسیقی قشم، که ریشه در فرهنگ‌های ایرانی، عربی، و آفریقایی دارد، با سازهایی مانند نی‌انبان، دهل، و طبل، و سبک‌هایی مانند لیوا، شروه، و زار همراه است. این مقاله به معرفی این سازها، سبک‌ها، و رقص‌های مرتبط می‌پردازد و ارتباط آن‌ها را با فرهنگ و زندگی روزمره قشم نشان می‌دهد.
چرا موسیقی و رقص قشم منحصربه‌فرد است؟
موسیقی و رقص قشم بازتاب‌دهنده تاریخ چند فرهنگی این جزیره است. موقعیت استراتژیک قشم در خلیج فارس، از دوران باستانی تا دوره اشغال پرتغالی‌ها (۱۵۱۵-۱۶۲۲)، باعث تعامل آن با فرهنگ‌های مختلف، از جمله آفریقا و شبه‌جزیره عربستان، شده است. این تأثیرات در ریتم‌های تند و حرکات هماهنگ رقص‌ها و استفاده از سازهای بومی مانند نی‌انبان دیده می‌شود. این هنرها نه تنها بخشی از مراسم‌های سنتی، مانند عروسی‌ها و عزاداری‌ها، بلکه بخشی از هویت مردم قشم هستند که با غذاهایی مانند قلیه ماهی و جاذبه‌هایی مانند روستای لافت پیوند خورده‌اند.
سازهای سنتی موسیقی قشم
۱. نی‌انبان (Jirbah)
نی‌انبان یک ساز بادی سنتی است که از یک کیسه چرمی و چند نی ساخته می‌شود. این ساز با دمیدن هوا به کیسه و فشار دادن آن، صدایی شبیه به زمزمه دریا تولید می‌کند.
- کاربرد: نی‌انبان در موسیقی آیینی مانند لیوا و مراسم عروسی‌ها در روستاهایی مانند برکه خلف و هلر استفاده می‌شود.
- ریشه‌ها: این ساز ریشه در فرهنگ عربی و آفریقایی دارد و از طریق تجارت دریایی به قشم وارد شده است.
- ویژگی‌ها: ریتم‌های ملایم نی‌انبان با رقص‌های گروهی هماهنگ است و حس آرامش دریا را منتقل می‌کند.
۲. دهل
دهل یک طبل بزرگ دوطرفه است که با چوب یا دست نواخته می‌شود. این ساز در بسیاری از مراسم‌های شاد و عزاداری قشم نقش دارد.
- کاربرد: دهل در رقص رزیف، نوبان‌خوانی، و مراسم زار در روستاهایی مانند سلخ و سوزا استفاده می‌شود.
- ریشه‌ها: دهل ریشه در فرهنگ ایرانی و عربی دارد و از دوره اسلامی در قشم رایج بوده است.
- ویژگی‌ها: صدای بلند و ریتمیک دهل، انرژی خاصی به رقص‌ها و آیین‌ها می‌دهد.
۳. طبل (Noban)
طبل یک ساز کوبه‌ای کوچک‌تر از دهل است که در نوبان‌خوانی استفاده می‌شود. این ساز با دست نواخته می‌شود و ریتم‌های تند و احساسی تولید می‌کند.
- کاربرد: طبل در مراسم عزاداری و نوبان‌خوانی در روستاهایی مانند لافت و گوران به کار می‌رود.
- ریشه‌ها: طبل ریشه در موسیقی آفریقایی دارد و از طریق تجارت برده در دوره پرتغالی‌ها به قشم آمده است.
- ویژگی‌ها: ریتم‌های طبل، اشعار عزاداری را همراهی می‌کند و حس نوستالژیک دریا را زنده می‌کند.
۴. عود
عود یک ساز زهی است که با مضراب نواخته می‌شود و صدایی گرم و دلنشین دارد. این ساز در موسیقی مذهبی و شاد قشم استفاده می‌شود.
- کاربرد: عود در مولودی‌خوانی و مراسم عروسی در مساجد تاریخی مانند مسجد شیخ برخ در کوشه به کار می‌رود.
- ریشه‌ها: عود ریشه در فرهنگ عربی و ایرانی دارد و از دوره اسلامی در قشم رواج یافته است.
- ویژگی‌ها: عود با آوازهای مذهبی هماهنگ است و حس معنوی به مراسم می‌بخشد.
سبک‌های موسیقایی قشم
۱. لیوا (Līwā)
لیوا یک سبک موسیقایی شاد و گروهی است که با نی‌انبان و رقص‌های هماهنگ همراه است. این موسیقی معمولاً در جشن‌ها و عروسی‌ها اجرا می‌شود.
- ویژگی‌ها: ریتم‌های تند لیوا با حرکات دست و پا همراه است و مردان و زنان به‌صورت جداگانه آن را اجرا می‌کنند.
- محل اجرا: لیوا در روستاهایی مانند هنگام، طبل، و برکه خلف رایج است.
- ارتباط فرهنگی: لیوا ریشه در فرهنگ آفریقایی و عربی دارد و نشان‌دهنده شادی و همبستگی اجتماعی است.
۲. شروه (Shurūh)
شروه یک سبک آوازی احساسی است که معمولاً توسط مردان در عزاداری‌ها یا شب‌نشینی‌ها اجرا می‌شود. این موسیقی با صدای بلند و آهنگ‌های غم‌انگیز همراه است.
- ویژگی‌ها: شروه اشعاری درباره دریا، عشق، و سختی‌های زندگی دارد و گاهی با طبل یا دهل همراه می‌شود.
- محل اجرا: شروه در روستاهایی مانند لافت و گوران اجرا می‌شود.
- ریشه‌ها: شروه از فرهنگ جنوبی ایران و تعاملات دریانوردی با خلیج فارس سرچشمه گرفته است.
۳. زار
زار یک سبک موسیقایی و آیینی است که در مراسم درمانی برای رهایی از ارواح خبیثه اجرا می‌شود. این موسیقی با ریتم‌های تند و رقص‌های خلسه‌مانند همراه است.
- ویژگی‌ها: زار با سازهایی مانند دهل و طبل نواخته می‌شود و شرکت‌کنندگان با رقص به حالت خلسه می‌رسند.
- محل اجرا: زار در روستاهایی مانند سلخ، سوزا، و شیب دراز برگزار می‌شود.
- ریشه‌ها: زار ریشه در فرهنگ آفریقایی (مانند اتیوپی و سومالی) دارد و از طریق تجارت به قشم وارد شده است.
۴. نوبان‌خوانی
نوبان‌خوانی یک سبک موسیقایی عزاداری است که با طبل نواخته می‌شود. این موسیقی اشعاری درباره مرگ و دریا دارد و در سوگ درگذشتگان اجرا می‌شود.
- ویژگی‌ها: نوبان‌خوانی با ریتم‌های آهسته و آوازهای احساسی همراه است.
- محل اجرا: این سبک در روستاهایی مانند لافت، گوران، و طبل رایج است.
- ریشه‌ها: نوبان‌خوانی از فرهنگ آفریقایی و تعاملات دریانوردی قشم سرچشمه گرفته است.
رقص‌های محلی قشم
۱. رقص رزیف
رزیف یک رقص گروهی شاد است که در مراسم عروسی و جشن‌ها اجرا می‌شود. این رقص با حرکات هماهنگ دست و پا و ریتم‌های تند همراه است.
- ویژگی‌ها: مردان و زنان به‌صورت جداگانه رزیف را اجرا می‌کنند و گاهی با نی‌انبان همراه می‌شود.
- محل اجرا: رزیف در روستاهایی مانند طبل، سوزا، و هنگام برگزار می‌شود.
- ریشه‌ها: رزیف ریشه در فرهنگ عربی و ایرانی دارد و از تعاملات تجاری با شبه‌جزیره عربستان وارد قشم شده است.
۲. رقص زار
رقص زار بخشی از آیین درمانی زار است که با حرکات سریع و خلسه‌مانند همراه است. این رقص برای رهایی از ارواح خبیثه اجرا می‌شود.
- ویژگی‌ها: رقص زار با ریتم‌های تند دهل و طبل هماهنگ است و شرکت‌کنندگان به حالت جنون‌آمیز می‌رسند.
- محل اجرا: این رقص در روستاهایی مانند سلخ و شیب دراز دیده می‌شود.
- ریشه‌ها: رقص زار از فرهنگ آفریقایی سرچشمه گرفته و با باورهای محلی تلفیق شده است.
ارتباط موسیقی و رقص با فرهنگ و جاذبه‌های قشم
- جنگل‌های حرا: موسیقی‌هایی مانند لیوا و شروه، که با دریا و طبیعت مرتبط هستند، در قایق‌سواری جنگل‌های حرا اجرا می‌شوند و تجربه‌ای بی‌نظیر برای گردشگران فراهم می‌کنند.
- روستاهای قشم: رقص رزیف و نوبان‌خوانی در روستاهایی مانند لافت، برکه خلف، و گوران برگزار می‌شود و گردشگران می‌توانند با اقامت در اقامتگاه‌های بوم‌گردی رمچاه آن را ببینند.
- غذاهای محلی: در حین اجرای موسیقی و رقص، غذاهایی مانند قلیه ماهی و مهیاوه در مراسم‌هایی مانند عروسی یا مولودی‌خوانی سرو می‌شوند.
- تاریخ قشم: سبک‌هایی مانند زار و نوبان‌خوانی یادآور تعاملات فرهنگی قشم با آفریقا در دوره‌های تاریخی، مانند زمان پرتغالی‌ها، هستند.
پرسش‌های رایج درباره موسیقی و رقص قشم
- نی‌انبان چیست و چگونه نواخته می‌شود؟
نی‌انبان یک ساز بادی با کیسه چرمی است که با دمیدن هوا و فشار کیسه نواخته می‌شود و در موسیقی لیوا استفاده می‌شود. - رقص رزیف چگونه اجرا می‌شود؟
رزیف یک رقص گروهی با حرکات هماهنگ دست و پا است که در جشن‌ها و عروسی‌ها در روستاهایی مانند طبل اجرا می‌شود. - ریشه موسیقی زار چیست؟
موسیقی زار ریشه در فرهنگ آفریقایی دارد و از طریق تجارت و تعاملات تاریخی به قشم وارد شده است. - چطور می‌توان موسیقی قشم را تجربه کرد؟
گردشگران می‌توانند با شرکت در مراسم‌های محلی در اقامتگاه‌های بوم‌گردی رمچاه یا روستای لافت، موسیقی و رقص قشم را تجربه کنند.
نتیجه‌گیری
موسیقی و رقص‌های محلی قشم، با سازهایی مانند نی‌انبان، دهل، و طبل، و سبک‌هایی مانند لیوا، شروه، و زار، ریتمی از زندگی و فرهنگ بومی این جزیره را به نمایش می‌گذارند. این هنرها، که ریشه در فرهنگ‌های ایرانی، عربی، و آفریقایی دارند، با جاذبه‌های طبیعی مانند جنگل‌های حرا و غذاهایی مانند قلیه ماهی پیوند خورده‌اند. با سفر به قشم و بازدید از روستاهایی مانند لافت و طبل، می‌توانید این ریتم‌های زندگی را از نزدیک تجربه کرده و بخشی از فرهنگ غنی این جزیره را با خود به همراه ببرید.
