زبان مردم قشم چیست؟ گویش قشمی را بهتر بشناسید

جزیره قشم، بزرگ‌ترین جزیره ایران در خلیج فارس، دارای فرهنگ و زبانی غنی است که در گویش محلی مردم این منطقه منعکس شده است. زبان و گویش بومی قشمی‌ها ترکیبی از تأثیرات تاریخی و فرهنگی است که ریشه در تعاملات این جزیره با اقوام و فرهنگ‌های مختلف دارد. این مقاله به معرفی زبان مردم قشم، ویژگی‌های گویش قشمی، واژگان بومی، بررسی لهجه، و تأثیر زبان‌های فارسی، عربی، و بلوچی بر آن می‌پردازد.

زبان مردم قشم چیست؟

زبان اصلی مردم قشم فارسی است، اما با گویش محلی خاص خود که به «گویش قشمی» معروف است. این گویش یکی از شاخه‌های گویش‌های جنوب ایران، به‌ویژه گویش بندری (مشترک با بندرعباس و هرمز)، محسوب می‌شود. با این حال، به دلیل موقعیت جغرافیایی قشم در خلیج فارس و تاریخ طولانی تعاملات تجاری و فرهنگی با اعراب، آفریقایی‌ها، و اقوام بلوچ، این گویش ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که آن را از دیگر گویش‌های فارسی متمایز می‌کند.

اکثر مردم قشم، به‌ویژه در روستاهایی مانند لافت، گوران، و طبل، به این گویش صحبت می‌کنند، اما در کنار آن به زبان معیار فارسی نیز مسلط هستند. این دوگانگی زبانی به مردم قشم امکان می‌دهد هم با یکدیگر و هم با افراد خارج از جزیره به راحتی ارتباط برقرار کنند.

ویژگی‌های گویش قشمی

گویش قشمی دارای آواها، واژگان، و ساختار دستوری خاصی است که تحت تأثیر زبان‌های فارسی، عربی، و بلوچی شکل گرفته است. برخی از ویژگی‌های کلی این گویش عبارت‌اند از:

• آواها و تلفظ: تلفظ برخی حروف در گویش قشمی با فارسی معیار متفاوت است. به‌عنوان مثال، حرف «گ» گاهی به «ج» تبدیل می‌شود (مانند «جفت» به‌جای «گشت»).
• ساختار جملات: در گویش قشمی، ترتیب کلمات گاهی ساده‌تر از فارسی معیار است و از ضمایر و افعال خاصی استفاده می‌شود.
• واژگان بومی: بسیاری از واژه‌های گویش قشمی ریشه در فعالیت‌های روزمره مانند ماهیگیری، دریانوردی، و کشاورزی دارند و با سبک زندگی مردم جزیره پیوند عمیقی دارند.

بررسی لهجه قشمی

لهجه قشمی، به‌عنوان بخشی از گویش این منطقه، دارای ویژگی‌های آوایی و تلفظی خاصی است که آن را از سایر گویش‌های جنوب ایران متمایز می‌کند. این لهجه به دلیل تعاملات تاریخی و جغرافیایی قشم، تنوع و غنای خاصی دارد. در ادامه برخی از ویژگی‌های بارز لهجه قشمی بررسی می‌شود:

• تغییرات آوایی:
  • تبدیل “گ” به “ج”: در لهجه قشمی، حرف «گ» در برخی کلمات به «ج» تبدیل می‌شود. برای مثال، «گفت» به «جفت» و «گوش» به «جوش» تلفظ می‌شود.
  • کوتاه شدن مصوت‌ها: مصوت‌های بلند در فارسی معیار گاهی در قشم کوتاه‌تر تلفظ می‌شوند. به‌عنوان مثال، «باد» به‌صورت «بَد» و «خوب» به‌صورت «خُب» شنیده می‌شود.
  • تلفظ نرم‌تر حروف: برخی حروف مانند «ح» و «ع» در لهجه قشمی نرم‌تر تلفظ می‌شوند. برای مثال، «حَسَن» ممکن است به‌صورت «هَسَن» شنیده شود.
• تنوع لهجه در روستاها:
  • لهجه قشمی در روستاهای مختلف جزیره کمی متفاوت است. برای مثال، در روستای لافت، که بندر تاریخی قشم است، لهجه کمی به گویش عربی نزدیک‌تر است و واژگان عربی بیشتری در آن شنیده می‌شود. اما در روستای گوران، که به لنج‌سازی معروف است، لهجه کمی سنگین‌تر و با تأثیرات بلوچی بیشتری همراه است.
  • در روستای طبل، لهجه قشمی با آهنگ خاصی همراه است که در موسیقی محلی (مانند نوبان‌خوانی) نیز منعکس می‌شود.
• آهنگ کلام:
  • لهجه قشمی دارای آهنگ کلام خاصی است که به دلیل ریتم‌های موسیقایی در ترانه‌ها و آیین‌های محلی (مانند شروه) شکل گرفته است. این آهنگ کلام، کلام را نرم و روان‌تر می‌کند و به آن حالتی شاعرانه می‌دهد.
  • برای مثال، جمله ساده‌ای مانند «من می‌روم» در لهجه قشمی ممکن است به‌صورت «مِن مِجَم» (Man mejam) تلفظ شود که ریتم خاصی دارد.
• تأثیرات محیطی:
  • زندگی در کنار دریا و فعالیت‌هایی مانند ماهیگیری و دریانوردی بر لهجه قشمی تأثیر گذاشته است. برای مثال، بسیاری از واژه‌ها و عبارات با سرعت بیشتری تلفظ می‌شوند تا در محیط پر سر و صدای دریا (مانند صدای باد یا موج) قابل شنیدن باشند.

واژگان بومی در گویش قشمی

گویش قشمی پر از واژه‌های بومی است که بازتاب‌دهنده سبک زندگی مردم این جزیره است. این واژگان اغلب با فعالیت‌های روزمره، طبیعت، و فرهنگ محلی مرتبط هستند. در ادامه، تعداد بیشتری از این واژه‌ها با توضیحات دقیق‌تر آورده شده است:

• دَمبوره (Dambureh): به معنای کوسه، که یکی از موجودات دریایی رایج در خلیج فارس است. این واژه در داستان‌های محلی و هنگام صحبت از صید ماهی استفاده می‌شود.
• گُلّه (Golleh): به معنای دریا، که در ترانه‌ها و اشعار محلی (مانند شروه و نوبان‌خوانی) بسیار به کار می‌رود. برای مثال، در یک ترانه محلی ممکن است بشنوید: «گُلّه موج می‌زنه، دلم تنگه» (دریا موج می‌زند، دلم تنگ است).
• شِلّه (Shelleh): قایق کوچک چوبی که برای ماهیگیری یا جابه‌جایی در سواحل قشم استفاده می‌شود. مردم محلی ممکن است بگویند: «شِلّه‌مو آماده کن، می‌خوام برم صید» (قایقم را آماده کن، می‌خواهم بروم صید).
• تُمْشِی (Tomshee): نوعی نان محلی که با آرد و آب تهیه می‌شود و معمولاً همراه با قلیه ماهی یا مهیاوه سرو می‌شود. این واژه در مراسم‌های محلی مانند مولودی‌خوانی نیز شنیده می‌شود.
• هَوار (Havār): به معنای باد، که به دلیل اهمیت باد در زندگی دریانوردان قشم، واژه‌ای پرکاربرد است. برای مثال: «هَوار شدید شده، امروز صید نمی‌رم» (باد شدید شده، امروز برای صید نمی‌روم).
• مَهِی (Mahee): به معنای ماهی، که تغییر یافته از «ماهی» در فارسی معیار است. این واژه در مکالمات روزمره صیادان قشم زیاد شنیده می‌شود.
• جَزَر (Jazar): به معنای جزر و مد، که از زبان عربی گرفته شده و در توصیف وضعیت دریا استفاده می‌شود. برای مثال: «جَزَر شده، الان وقت صیده» (جزر شده، الان وقت صید است).
• کَپّ (Kap): به معنای ساحل، که از زبان بلوچی وارد شده است. برای مثال: «بچه‌ها رو ببر کَپّ بازی کنن» (بچه‌ها را ببر ساحل بازی کنند).
• خَرْگُو (Khargoo): به معنای خرچنگ، که در سواحل قشم به وفور یافت می‌شود و در مکالمات صیادان رایج است.
• سَمَک (Samak): به معنای ماهی، واژه‌ای عربی که گاهی به‌جای «مَهِی» استفاده می‌شود، به‌ویژه در روستاهایی با تأثیر عربی بیشتر مانند لافت.

این واژه‌ها نه تنها در مکالمات روزمره، بلکه در موسیقی محلی (مانند نوبان‌خوانی و لیوا) و مراسم‌های سنتی قشم نیز کاربرد دارند و بخشی از هویت زبانی این جزیره را تشکیل می‌دهند.

تأثیر زبان‌های فارسی، عربی، و بلوچی بر گویش قشمی

گویش قشمی نتیجه قرن‌ها تعامل فرهنگی و تجاری قشم با مناطق مختلف است. در ادامه تأثیر هر یک از این زبان‌ها بررسی می‌شود:

۱. تأثیر زبان فارسی

زبان فارسی پایه اصلی گویش قشمی را تشکیل می‌دهد. بسیاری از ساختارهای دستوری و واژگان قشمی از فارسی گرفته شده‌اند، اما با تغییراتی در تلفظ و کاربرد. برای مثال، «ماهی» به «مَهِی» تبدیل شده و «گفت» به «جفت» تغییر یافته است. این تغییرات نشان‌دهنده تطبیق زبان فارسی با لهجه و نیازهای محلی است.

۲. تأثیر زبان عربی

به دلیل نزدیکی جغرافیایی قشم به شبه‌جزیره عربستان و تجارت دریایی طولانی با اعراب، واژگان عربی زیادی در گویش قشمی دیده می‌شود. این تأثیر به‌ویژه در اصطلاحات دریانوردی و مذهبی مشهود است، زیرا اکثریت مردم قشم سنی شافعی هستند و از زبان عربی در مراسم مذهبی (مانند مولودی‌خوانی) استفاده می‌کنند.

• نمونه واژه‌ها:
  • جَزَر (Jazar): جزر و مد.
  • سَمَک (Samak): ماهی.
  • رَزیف (Razīf): نام یک رقص و موسیقی محلی که از واژه عربی «رزیف» (به معنای ردیف و هماهنگی) گرفته شده است.
  • صَباح (Sabāh): صبح، که گاهی در سلام و احوال‌پرسی استفاده می‌شود: «صَباح خیر» (صبح به خیر).

۳. تأثیر زبان بلوچی

مهاجرت اقوام بلوچ به قشم، به‌ویژه در دوره قاجار و پهلوی، تأثیراتی بر گویش قشمی گذاشته است. این تأثیر بیشتر در واژگان مربوط به طبیعت و زندگی روزمره دیده می‌شود.

• نمونه واژه‌ها:
  • کَپّ (Kap): ساحل.
  • دَرّ (Dar): دره.
  • گَوات (Gavāt): باد.
  • شَپّ (Shap): شب، که گاهی در مکالمات روزمره شنیده می‌شود: «شَپّ دیر اومدم» (شب دیر آمدم).

جدول واژگان بومی قشمی

واژه قشمی	معنا	کاربرد	ریشه
دَمبوره	کوسه	در ماهیگیری و داستان‌های محلی	فارسی
گُلّه	دریا	در ترانه‌ها و شروه‌خوانی	فارسی
شِلّه	قایق کوچک	در صیادی و جابه‌جایی	فارسی
تُمْشِی	نان محلی	همراه با قلیه ماهی	بومی
هَوار	باد	در توصیف آب‌وهوا	فارسی/عربی
مَهِی	ماهی	در مکالمات صیادان	فارسی
جَزَر	جزر و مد	در توصیف وضعیت دریا	عربی
کَپّ	ساحل	در توصیف مکان	بلوچی
خَرْگُو	خرچنگ	در سواحل و صیادی	بومی
سَمَک	ماهی	در مکالمات روزمره	عربی

پرسش‌های رایج درباره زبان قشم

1. زبان مردم قشم چیست؟
   زبان اصلی مردم قشم فارسی است، اما با گویش محلی قشمی که تحت تأثیر عربی و بلوچی است.
2. گویش قشمی چه ویژگی‌هایی دارد؟
   گویش قشمی دارای تلفظ خاص (مانند تبدیل «گ» به «ج»)، واژگان بومی (مانند دمبوره و شله)، و ساختار ساده‌تر جملات است.
3. لهجه قشمی چه تفاوتی با فارسی معیار دارد؟
   لهجه قشمی با تغییراتی مانند کوتاه شدن مصوت‌ها، تبدیل «گ» به «ج»، و آهنگ کلام شاعرانه متفاوت است.
4. چطور می‌توان گویش قشمی را یاد گرفت؟
   با گفت‌وگو با مردم محلی در روستاهایی مانند لافت و گوران یا شرکت در تورهای فرهنگی می‌توانید این گویش را یاد بگیرید