جزیره قشم، بزرگ‌ترین جزیره ایران در خلیج فارس، نه تنها به‌خاطر جاذبه‌های طبیعی مانند جنگل‌های حرا، دره ستارگان، و ژئوپارک جهانی یونسکو، بلکه به دلیل فرهنگ غنی و آیین‌های سنتی منحصربه‌فردش شناخته می‌شود. مردم قشم، که ترکیبی از اقوام ایرانی، عربی، و آفریقایی هستند، آیین‌هایی دارند که ریشه در تاریخ چند صد ساله این جزیره و تعاملات فرهنگی آن با آفریقا و شبه‌جزیره عربستان دارد. این مقاله به بررسی آیین‌های مذهبی، درمانی، محلی، و موسیقایی مردم قشم، از جمله نوبان‌خوانی، مراسم زار، و دیگر رسوم، می‌پردازد و ریشه‌های آفریقایی-ایرانی آن‌ها را کاوش می‌کند.
چرا آیین‌های قشم خاص هستند؟
قشم به دلیل موقعیت جغرافیایی در خلیج فارس، از گذشته‌های دور محل تلاقی فرهنگ‌های مختلف بوده است. در دوره‌هایی مانند زمان اشغال پرتغالی‌ها (۱۵۱۵-۱۶۲۲) و تجارت دریایی با شرق آفریقا، تأثیرات فرهنگی آفریقایی به این جزیره وارد شد. این تأثیرات در موسیقی، رقص، و آیین‌های درمانی مانند زار مشهود است. همچنین، آیین‌های مذهبی و محلی قشم، مانند نوبان‌خوانی و مراسم مولودی‌خوانی، نشان‌دهنده اعتقادات عمیق مردم به اسلام و سنت‌های سنی‌مذهب (اکثریت مردم قشم سنی شافعی هستند) است. این آیین‌ها، همراه با غذاهای سنتی مانند قلیه ماهی و جاذبه‌های طبیعی، قشم را به مقصدی جذاب برای گردشگران فرهنگی تبدیل کرده است.
آیین‌ها و رسوم سنتی قشم
۱. نوبان‌خوانی: موسیقی آیینی و عزاداری
نوبان‌خوانی یکی از قدیمی‌ترین آیین‌های موسیقایی قشم است که ریشه در فرهنگ دریانوردی و ماهیگیری این جزیره دارد. این مراسم معمولاً در عزاداری‌ها، به‌ویژه در سوگ درگذشتگان، اجرا می‌شود. نوبان‌خوانی با نواختن ساز «نوبان» (نوعی طبل بزرگ) همراه است و خوانندگان با ریتم‌های خاص، اشعاری درباره مرگ، دریا، و زندگی می‌خوانند.
- ریشه‌ها: نوبان‌خوانی ریشه در فرهنگ آفریقایی دارد و از طریق تجارت برده در دوره‌های تاریخی (مانند زمان پرتغالی‌ها) به قشم وارد شده است. ریتم‌های این موسیقی شباهت زیادی به موسیقی سواحیلی شرق آفریقا دارد.
- محل اجرا: این آیین بیشتر در روستاهایی مانند لافت، گوران، و طبل برگزار می‌شود.
- ارتباط با فرهنگ محلی: نوبان‌خوانی نشان‌دهنده ارتباط عمیق مردم قشم با دریا است، زیرا بسیاری از اشعار آن درباره زندگی دریانوردان و صیادان است.
۲. مراسم زار: آیین درمانی با ریشه آفریقایی
مراسم زار یکی از آیین‌های درمانی و معنوی قشم است که برای رهایی از ارواح خبیثه یا «زار» برگزار می‌شود. مردم محلی معتقدند که برخی بیماری‌های روحی و جسمی (مانند افسردگی یا سردردهای مزمن) ناشی از تسخیر شدن توسط ارواح زار است.
- ریشه‌ها: مراسم زار از فرهنگ آفریقایی، به‌ویژه از اتیوپی و سومالی، وارد قشم شده است. این آیین در طول قرن‌ها با باورهای اسلامی مردم قشم تلفیق شده و به بخشی از فرهنگ محلی تبدیل شده است.
- چگونگی اجرا: مراسم زار توسط فردی به نام «بابا زار» یا «ماما زار» (شخصی که توانایی ارتباط با ارواح را دارد) هدایت می‌شود. در این مراسم، موسیقی با ریتم‌های تند (با سازهایی مانند دهل و تنبک) نواخته می‌شود و شرکت‌کنندگان با رقص‌های خاص، حالتی خلسه‌مانند پیدا می‌کنند تا ارواح را از بدن فرد بیمار خارج کنند.
- محل اجرا: این مراسم بیشتر در روستاهایی مانند سلخ، سوزا، و شیب دراز برگزار می‌شود.
- تأثیرات فرهنگی: مراسم زار نشان‌دهنده تعامل فرهنگی قشم با آفریقا است و موسیقی آن شباهت زیادی به ریتم‌های آفریقایی دارد.
۳. مولودی‌خوانی: آیین مذهبی شادمانه
مولودی‌خوانی یکی از آیین‌های مذهبی مردم قشم است که در جشن‌های اسلامی، مانند میلاد پیامبر (ص) یا امامان، برگزار می‌شود. این مراسم با خواندن اشعار مذهبی به زبان عربی و فارسی و نواختن سازهایی مانند عود و دهل همراه است.
- ریشه‌ها: مولودی‌خوانی ریشه در اعتقادات اسلامی و فرهنگ سنی شافعی مردم قشم دارد. این آیین از دوره اسلامی (قرن چهارم هجری به بعد) در قشم رواج داشته است.
- محل اجرا: این مراسم در مساجد تاریخی، مانند مسجد شیخ برخ در کوشه یا مسجد باسعیدو، و در خانه‌های مردم برگزار می‌شود.
- ویژگی‌ها: در پایان مراسم، غذاهای محلی مانند قلیه ماهی، نان تمشی، و خرما بین شرکت‌کنندگان تقسیم می‌شود.
۴. مراسم عروس‌برون (حنا بندان): آیین ازدواج
یکی از آیین‌های محلی قشم، مراسم عروس‌برون یا حنا بندان است که قبل از عروسی برگزار می‌شود. در این مراسم، زنان با لباس‌های سنتی سوزن‌دوزی‌شده (مانند گانوس یا چادر گلابتون‌دوزی‌شده) جمع می‌شوند و با موسیقی و رقص محلی، دست و پای عروس را با حنا تزئین می‌کنند.
- ریشه‌ها: این آیین ریشه در فرهنگ ایرانی دارد، اما با تأثیراتی از فرهنگ عربی و آفریقایی (مانند موسیقی ریتمیک) غنی‌تر شده است.
- محل اجرا: این مراسم معمولاً در خانه عروس یا داماد در روستاهایی مانند برکه خلف، هلر، و لافت برگزار می‌شود.
- ویژگی‌ها: در این مراسم، غذاهای محلی مانند کلمبا (نوعی غذای دریایی) و مهیاوه (سس ماهی) سرو می‌شود و زنان با رقص‌های محلی مانند «رزیف» به شادی می‌پردازند.
۵. رقص رزیف: آیین شادمانه و موسیقایی
رزیف یک رقص سنتی و گروهی است که در مراسم‌های شاد، مانند عروسی‌ها و جشن‌های مذهبی، اجرا می‌شود. این رقص با ریتم‌های تند و حرکات هماهنگ همراه است و معمولاً مردان و زنان به‌صورت جداگانه آن را اجرا می‌کنند.
- ریشه‌ها: رقص رزیف ریشه در فرهنگ عربی-ایرانی دارد و از طریق تعاملات تجاری با شبه‌جزیره عربستان به قشم وارد شده است.
- محل اجرا: این رقص در روستاهایی مانند طبل، سوزا، و هنگام برگزار می‌شود.
- ارتباط با جاذبه‌ها: گاهی گردشگران می‌توانند این رقص را در اقامتگاه‌های بوم‌گردی رمچاه یا در جشن‌های محلی روستای لافت ببینند.
۶. مراسم باران‌خواهی (طلب المطر)
مراسم باران‌خواهی یکی از آیین‌های قدیمی قشم است که در زمان خشکسالی برگزار می‌شود. مردم با خواندن دعاهای خاص و انجام مراسم مذهبی، از خداوند طلب باران می‌کنند.
- ریشه‌ها: این آیین ریشه در فرهنگ اسلامی و باورهای مردم قشم به قدرت دعا دارد. این مراسم شباهت زیادی به آیین‌های باران‌خواهی در دیگر مناطق ایران دارد.
- چگونگی اجرا: کودکان و بزرگسالان با خواندن اشعار مذهبی و دعا در مساجد یا فضای باز (مانند سواحل شیب دراز) جمع می‌شوند.
- ویژگی‌ها: پس از مراسم، غذاهای نذری مانند قلیه ماهی و نان محلی بین مردم تقسیم می‌شود.
ریشه‌های آفریقایی-ایرانی در آیین‌های قشم
آیین‌های قشم ترکیبی از فرهنگ ایرانی، عربی، و آفریقایی است. تأثیرات آفریقایی، به‌ویژه در مراسم زار و نوبان‌خوانی، از طریق تجارت برده در دوره پرتغالی‌ها (قرن ۱۶-۱۷) و تعاملات تجاری با شرق آفریقا وارد شده است. ریتم‌های موسیقیایی این آیین‌ها، مانند استفاده از طبل و دهل، شباهت زیادی به موسیقی سواحیلی و اتیوپیایی دارد. از سوی دیگر، آیین‌های مذهبی مانند مولودی‌خوانی و مراسم باران‌خواهی ریشه در فرهنگ اسلامی و ایرانی دارند و نشان‌دهنده اعتقادات عمیق مردم قشم هستند.
ارتباط آیین‌ها با جاذبه‌ها و فرهنگ قشم
- جنگل‌های حرا و طبیعت‌گردی: برخی آیین‌ها، مانند مراسم زار، در نزدیکی طبیعت (مانند سواحل نزدیک جنگل‌های حرا) برگزار می‌شوند و گردشگران می‌توانند این تجربه را با طبیعت‌گردی ترکیب کنند.
- روستاهای قشم: آیین‌هایی مانند عروس‌برون و نوبان‌خوانی در روستاهایی مانند لافت، برکه خلف، و گوران برگزار می‌شوند و گردشگران می‌توانند با اقامت در اقامتگاه‌های بوم‌گردی این تجربه را از نزدیک ببینند.
- غذاهای محلی: قلیه ماهی، نان تمشی، و مهیاوه در بسیاری از مراسم‌ها سرو می‌شوند و بخشی از فرهنگ غذایی قشم هستند.
- موسیقی و رقص: رقص رزیف و موسیقی نوبان‌خوانی، که در مراسم‌ها اجرا می‌شوند، گردشگران را با فرهنگ موسیقایی قشم آشنا می‌کنند.
پرسش‌های رایج درباره آیین‌های قشم
- مراسم زار چیست و چگونه برگزار می‌شود؟
مراسم زار یک آیین درمانی با ریشه آفریقایی است که برای رهایی از ارواح خبیثه برگزار می‌شود. با موسیقی تند و رقص، فرد بیمار به حالت خلسه می‌رود تا ارواح از بدنش خارج شوند. - نوبان‌خوانی چه زمانی اجرا می‌شود؟
نوبان‌خوانی معمولاً در مراسم عزاداری و سوگواری، به‌ویژه در روستاهایی مانند لافت و گوران، برگزار می‌شود. - چطور می‌توان در آیین‌های قشم شرکت کرد؟
گردشگران می‌توانند با هماهنگی اقامتگاه‌های بوم‌گردی در روستاهایی مانند رمچاه و برکه خلف، در مراسم‌هایی مانند عروس‌برون یا مولودی‌خوانی شرکت کنند. - آیا آیین‌های قشم ریشه آفریقایی دارند؟
بله، آیین‌هایی مانند زار و نوبان‌خوانی ریشه در فرهنگ آفریقایی دارند و از طریق تجارت و تعاملات تاریخی به قشم وارد شده‌اند.
نتیجه‌گیری
آیین‌ها و رسوم سنتی قشم، از نوبان‌خوانی و مراسم زار گرفته تا مولودی‌خوانی و رقص رزیف، بخشی از هویت فرهنگی این جزیره هستند. این آیین‌ها، که ترکیبی از فرهنگ آفریقایی-ایرانی هستند، نه تنها برای مردم محلی، بلکه برای گردشگران نیز جذابیت دارند. با شرکت در این مراسم‌ها در روستاهایی مانند لافت، سلخ، و طبل، می‌توانید فرهنگ غنی قشم را از نزدیک تجربه کنید. این آیین‌ها، همراه با جاذبه‌های طبیعی مانند جنگل‌های حرا و غذاهای محلی مانند قلیه ماهی، قشم را به مقصدی بی‌نظیر برای گردشگری فرهنگی تبدیل کرده‌اند.
